هر آنچه باید در مورد گنبد قابوس بدانید

به گزارش پارت نیوز؛ برج گنبد کاووس یرج گنبد کاووس بنایی است تاریخی که در زمان حکومت شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر و به دستور او ساخته شد. این برج را وی برای آرامگاه شخص خود در سال 375 هجری شمسی ساخته است. این بنا در استان گلستان و شهرستان گنبد قرار دارد. معماری خاص و پیچیده این بنا باعث شهرتش شده است.

این بتا در حقیقت بلندترین بنای آجری جهان است. ارتفاع آن 55 متر است و بر روی تپه ای ساخته شده که ارتفاعی 15 میتری دارد.

برج گنبد قابوس کجاست؟

برج گنبد قابوس در شهر گنبد کاووس در استان گلستان، واقع در شمال شرقی ایران قرار دارد. به طور دقیق‌تر، این بنا در مرکز شهر گنبد کاووس، در خیابان امام خمینی شمالی، بین خیابان جمهوری و خیابان قابوس و در پارک ملی گنبد قرار گرفته است.

آدرس دقیق: خیابان امام خمینی شمالی، بین خیابان جمهوری و قابوس، پارک ملی گنبد

تاریخچه برج گنبد قابوس

برج گنبد قابوس، یادگاری از دوران سلسله‌ی زیاریان، بین سال‌های ۳۷۵ تا ۴۰۲ هجری قمری به دستور قابوس بن وشمگیر در شهر باستانی جرجان، که آن زمان مرکز علم و هنر ایران بود، بنا شد. شهر جرجان در قرن‌های چهاردهم و پانزدهم میلادی طی حملات مغول به کلی ویران گشت و امروزه تنها ویرانه‌هایی از آن در حدود سه کیلومتری غرب شهر گنبد کاووس دیده می‌شود. در میان این ویرانی‌ها، تنها گنبد قابوس سالم باقی ماند و به عنوان تنها نشان از آن شهر پابرجاست.

این بنا که قدمت آن به دوره‌ی آل زیار می‌رسد، در طول تاریخ آسیب‌های زیادی دیده است. بخش‌هایی مانند پی بنا و اطراف سردر ورودی و خروجی‌های آجری دچار آسیب شده‌اند. عوامل طبیعی مانند باد، باران و آفتاب، اگرچه تغییراتی جزئی در ظاهر بنا ایجاد کرده‌اند (مانند تغییر رنگ آجرها بر اثر تابش آفتاب و فرسایش سطحی ناشی از باران)، اما آسیب جدی به آن وارد نکرده‌اند. بیشترین آسیب‌ها ناشی از رفتارهای انسانی بوده است؛ حفره‌هایی به عمق دو تا دو و نیم متر در بدنه ایجاد شده و آجرها از آن کنده شده‌اند. همچنین، گنبد مخروطی برج در اثر اصابت گلوله‌های توپ روسی آسیب دید و بعدها مرمت شد. گفته می‌شود نیروهای روسی به دنبال گنج، اطراف در ورودی و پایه‌های گنبد را حفر کردند و با شلیک به بخش‌های شرقی و غربی گنبد مخروطی، دو تا سه متر از آن را تخریب کردند.

این سازه برای اولین بار در سال ۱۳۰۴ خورشیدی بر اساس شکل اصلی خود بازسازی شد و سپس در سال‌های ۱۳۰۹ تا ۱۳۱۰، ۱۳۱۷ تا ۱۳۱۹ و ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۱ نیز مورد مرمت قرار گرفت.

تحقیق درباره برج قابوس گنبد کاووس

این برج به دلیل شیوه ساخت و قدمت آن که سیل ها و زلزله های گوناگونی را پشت سر گذاشته مورد تحقیق خیلی از دانشمندان و توریست ها بوده است. جنگنده‌ای با نیروی ایمان در نبرد رودرروی، پادشاهی شاعر در نبرد با ابدیت، آیا آرامگاهی چنین بزرگ و مقتدر وجود دارد.

آرتور پوپ در سفرنامه خود از برج گنبد قابوس چنین یاد می کند: « در قسمت شرقی کوه های البرز و درست قبل از بیابان های گسترده آسیا شاهکاری از معماری ایران را دیدم. بنایی با شکوه که نشان از بزرگی در قد برافراشته خود داشت. این بنا گنبد قابوس نامیده می شود و آرامگاه قابوس بن وشمگیر است. برایم جالب است که برج گنبد قابوس از هر گونه نشانی از معماری اسلامی به دور است. »

ویل دورانت نیز در خصوص گنبد قابوس بیان داشته: « گرگان در قرن 10 میلادی ( مصادف می شود با دوره آل زیار در این منطقه) از سرزمین ها و آبادی های بزرگ کشور ایران محسوب می شد. امیران و روشنفکران این سرزمین نامور بودند. مانند مانند کاوووس وشمگیر چرا که ابن سینا را به دربار خود خواند. این شهر گنبدی دارد به ارتفاع 52 متر!»

دلیل ساخت برج قابوس

زمانی که به ورودی گنبد قابوس می رسید؛ این جملات را می بینید:

«بسم الله الرحمن الرحیم. هذا القصر العالی. الامیر شمس‌المَعالی. الامیر ابن الامیر. قابوس بن وُشمگیر. امر ببنائه فی حیاته. سنه سبع و تسعین و ثلثمائه قمریه. و سنه خمس و سبعین و ثلثمائه شمسیه.»

«به نام خداوند بخشنده مهربان. این کاخ باشکوه امیر شمس‌المعالی است. او امیر پسر و پسرامیر است. کاووس فرزند وشمگیر. فرمانساخت آن را در دوران زندگی خود داد. سال سیصد و نود و هفت قمری و سال سیصد و هفتاد و پنج خورشیدی»

در حقیقت گنبد قابوس به فرمان «قابوس» ساخته شد. او مشهور ترین فرمانروای ریاریان بود. در تاریخ نقل شده که قابوس فردی حکیم و دانشمند بود. هنر می دانست و هنر را دوست داشت، همچنین او را سنگ دل ، خشن و بی رحم نیز خوانده اند. بنا بر آنچه در تاریخ آمده خصلت های خوب او باعث رشد فرهنگ در سرزمینش شد و کارهای بدش باعث شورشی گشت که جان او را ستاند. مهمترین اثر دوران او گنبد قابوس است.

معماری برج گنبد قابوس

معماری ایرانی، اگرچه تنوع سبک‌های معماری اروپا را ندارد، اما بر اساس دسته‌بندی مرحوم پیرنیا، گنبد قابوس از نخستین بناهایی است که مرز بین شیوه‌های معماری خراسانی و رازی را مشخص می‌کند و در واقع به اوایل دوره معماری رازی تعلق دارد. این بنا تماماً از آجر و ملات ساروج ساخته شده است. استفاده از آجر با بالاترین کیفیت، از ویژگی‌های بارز شیوه رازی است. عناصری از شیوه خراسانی نیز در این بنا دیده می‌شود، که شاخصهٔ اصلی آن ساخت مساجد به صورت شبستانی و چهل ستونی و استفاده از قوس‌های بیضی یا تخم‌مرغی است.

نوآوری‌های به کار رفته در ساخت گنبد قابوس، تأثیر چشمگیری بر معماری بناهای مذهبی در ایران، آناتولی و آسیای مرکزی داشته است. فرم کلی بنا استوانه‌ای است که به تدریج باریک شده و در نهایت به گنبدی زیبا ختم می‌شود. آنچه این برج را از نمونه‌های مشابه متمایز می‌کند، پلان ستارهٔ ده‌پر آن است که نشان از پیشرفت ریاضیات و علوم در جهان اسلام و نبوغ معماران در هزارهٔ اول پس از میلاد دارد.

نکتهٔ جالب توجه، استفاده از روشی ابتدایی برای دسترسی به بالای سازه در زمان ساخت است. به دلیل نبود امکانات و فناوری‌های پیشرفتهٔ امروزی، به جای داربست چوبی، از متراکم کردن خاک به صورت مارپیچ و پله‌ای در اطراف بنا استفاده کردند. پس از اتمام ساخت، این خاک‌ها در اطراف برج پخش شدند.

مصالح به کار رفته در برج گنبد قابوس

در ساخت این برج از بتن آرمه، اسکلت فلزی، فولاد و سایر مصالح مدرن استفاده نشده است. تنها مصالح به کار رفته، آجر پختهٔ قرمز و ملات ساروج است.

آجرهای پختهٔ قرمز که به «آجرهای ریشه‌دار» نیز شهرت دارند، به مرور زمان و در اثر تابش خورشید به رنگ زرد طلایی درآمده‌اند. قدمت بنا، شرایط آب و هوایی و موقعیت جغرافیایی نیز باعث ایجاد خزه‌ای طبیعی به رنگ طلایی روی بدنهٔ آجرها شده و جلوه‌ای خاص به بنا بخشیده است. شکل آجرها در تمام بدنه یکسان است، اما در قسمت بالایی و گنبد، از آجرهایی موسوم به «آجر کفشکی» استفاده شده است. اگرچه ابعاد آجرها اندکی با یکدیگر متفاوت است، اما ظاهری کاملاً یکدست و صاف دارند.

ملات ساروج به کار رفته در ساخت برج از ترکیب خاک رس، آهک، ماسهٔ بادی و نوعی گیاه به دست می‌آید و رنگی خاکستری دارد. ضخامت این ملات بین دو تا چهار سانتی‌متر است و بدون هیچ فضای خالی و با دقت بسیار زیاد بین ردیف‌های آجر کشیده شده است که تحسین کارشناسان را برانگیخته است. به گفتهٔ متخصصان، ترکیب ملات و دقت در استفاده از مواد، از عوامل اصلی پایداری و استحکام این بنا به شمار می‌روند.

بخش های مختلف برج گنبد قابوس

گند قابوس بخش های مختلفی دارد که هر کدام را به صو.رت مختصر تعریف می کنیم.

پی یا پای‌بست

پایهٔ آجری برج گنبد قابوس، ۱۵ متر ارتفاع دارد و بخش داخلی آن به شکل سردابی است. متأسفانه، به دلیل حفاری‌های متعدد توسط جویندگان گنج در طول تاریخ، امروزه تنها بخشی از پاکار طاق این سرداب باقی مانده و کف آن به طور کامل تخریب شده است. این پایه در میان تپه‌ای خاکی قرار گرفته و تنها دو متر از ارتفاع آن بیرون از سطح تپه قابل مشاهده است. با وجود این آسیب‌ها، پی و پای‌بست گنبد قابوس از استحکام بسیار بالایی برخوردار است، به طوری که در برابر زلزله‌های شدید با قدرت بیش از ۶ ریشتر نیز مقاومت کرده و هیچ گونه تخریب یا جابجایی در آن مشاهده نشده است.

بدنه

بدنهٔ برج، بخش استوانه‌ای آن است که از بالای پای‌بست تا زیر گنبد مخروطی امتداد دارد و ارتفاع آن ۲۷ متر است. این بخش به صورت مدور و دایره‌ای ساخته شده است. نمای بیرونی بدنه توسط ۱۰ پرهٔ مثلثی شکل برجسته (که به آن‌ها پشت‌بند نیز گفته می‌شود) پوشیده شده است. این پره‌ها با فاصله‌ای حدود ۱.۳۴ متر از یکدیگر قرار گرفته‌اند و شکل ستارهٔ ده‌پر بنا را شکل می‌دهند. در قسمت ورودی، فاصلهٔ بین پره‌ها بیشتر از این مقدار است. این پره‌ها از پایین‌ترین قسمت پای‌بست تا زیر گنبد مخروطی ادامه دارند و فضای بین آن‌ها با قطعات آجری پر شده است.

گنبد مخروطی

گنبد مخروطی، بخش انتهایی و بالایی برج را تشکیل می‌دهد و ارتفاع آن حدود ۱۸ متر است. این گنبد به صورت دوپوسته ساخته شده است:

پوستهٔ داخلی: این پوسته به شکل نیم‌تخم‌مرغی است و با استفاده از آجرهای معمولی ساخته شده است.
پوستهٔ خارجی: این پوسته به شکل مخروطی با شیب تند و سطحی صاف و صیقلی است و برای ساخت آن از آجرهای مخصوصی به نام «آجر کفشکی» یا «آجر دنباله‌دار» استفاده شده است. این نوع آجرها به دلیل شکل خاص خود، استحکام و زیبایی بیشتری به گنبد بخشیده‌اند.
در مجموع، این سه بخش (پی، بدنه و گنبد مخروطی) ساختار اصلی برج گنبد قابوس را تشکیل می‌دهند و هر کدام نقش مهمی در پایداری و زیبایی این بنای تاریخی ایفا می‌کنند.

نورگیر (روزنه)

تنها روزنهٔ برج گنبد قابوس، در ضلع شرقی آن قرار دارد. این روزنه که به «روزنهٔ راس میل» نیز شناخته می‌شود، تنها منبع نور و تهویهٔ داخل بنا محسوب می‌شده است. بدنهٔ استوانه‌ای برج با پشت‌بندهای مثلثی‌شکل که از ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن هستند، تزئین شده است. این ده پشت‌بند به فواصل مساوی از یکدیگر در نمای خارجی برج قرار گرفته‌اند و از پایین‌ترین بخش بنا (پای‌بست) آغاز شده و تا قسمت زیرین گنبد مخروطی امتداد می‌یابند.

فضای داخلی برج گنبد قابوس

فضای داخلی برج نیز مانند نمای بیرونی آن، بسیار ساده و بدون تزئینات خاص است. با این حال، با دقت در دیواره‌های داخلی می‌توان آثاری از پوشش گچی رنگی یا اندودی از گچ را مشاهده کرد که احتمالاً در زمان ساخت بنا بر روی دیوارهای آجری کشیده شده بوده‌اند. این آثار از ارتفاع حدود هفت تا هشت متری از کف داخلی برج تا بالاترین نقطهٔ داخلی گنبد مخروطی قابل مشاهده هستند. این شواهد نشان می‌دهد که اگرچه نمای کلی داخلی ساده بوده، اما در گذشته تلاش‌هایی برای زیباسازی آن انجام شده بود.

تزیینات برج گنبد قابوس

در معماری برج گنبد قابوس، اولویت اصلی بر استحکام و پایداری بنا بوده و جنبه‌های تزئینی و زیبایی در درجه‌ی بعدی اهمیت قرار داشته‌اند. به همین دلیل، نمای داخلی برج نیز همانند نمای خارجی آن، بسیار ساده و فاقد تزئینات پر زرق و برق است. تنها عناصری که می‌توان به عنوان تزئینات این بنا برشمرد، موارد زیر هستند:

مقرنس‌کاری‌های گچی: شواهدی از مقرنس‌کاری‌های گچی در بخش‌هایی از بنا به چشم می‌خورد که نشان می‌دهد در گذشته، احتمالاً تزئیناتی با گچ در داخل برج وجود داشته است. با این حال، به دلیل گذشت زمان و عوامل مختلف، این تزئینات تا حد زیادی از بین رفته‌اند و امروزه تنها آثار اندکی از آن‌ها باقی مانده است.
کتیبه‌های کوفی: کتیبه‌ای به خط کوفی در بالای ورودی برج قرار دارد که شامل آیاتی از قرآن و همچنین نام قابوس بن وشمگیر و تاریخ ساخت بنا است. این کتیبه، مهم‌ترین عنصر تزئینی برج محسوب می‌شود و اطلاعات ارزشمندی درباره‌ی تاریخچه و سازنده‌ی آن ارائه می‌دهد.

سردر ورودی

سردر ورودی برج گنبد قابوس در ضلع جنوبی آن قرار دارد و تنها راه ورود به داخل برج است. این ورودی دارای ویژگی‌های زیر است:

ابعاد: عرض ورودی حدود ۱٫۵ متر و ارتفاع آن حدود ۵٫۵۵ متر است.
شکل: ورودی به شکل یک طاق جناغی بلند ساخته شده است.
کتیبه: همانطور که اشاره شد، کتیبه‌ای به خط کوفی در بالای ورودی قرار دارد که از مهم‌ترین عناصر تزئینی و تاریخی برج به شمار می‌رود. این کتیبه به خط کوفی ساده و بدون تزئینات اضافی نوشته شده است.
سادگی: در کل، سردر ورودی نیز مانند سایر بخش‌های برج، از تزئینات زیادی برخوردار نیست و سادگی و استحکام در طراحی آن مد نظر بوده است.
در نتیجه، می‌توان گفت که تزئینات برج گنبد قابوس بسیار محدود و ساده هستند و تمرکز اصلی معماران بر ساخت سازه‌ای مستحکم و ماندگار بوده است. با این حال، وجود همان تزئینات اندک، به ویژه کتیبه‌ی کوفی، ارزش تاریخی و هنری بنا را دوچندان کرده است.

کتیبه‌های برج گنبد قابوس

کتیبه‌های برج گنبد قابوس از مهم‌ترین عناصر تزئینی و تاریخی این بنا به شمار می‌روند. این کتیبه‌ها به خط کوفی و به زبان عربی نوشته شده‌اند و اطلاعات ارزشمندی درباره‌ی سازنده، تاریخ ساخت و هدف از بنای برج ارائه می‌دهند.

•  دو کتیبه به صورت کمربندوار دور بدنه برج قرار گرفته‌اند:کتیبه‌ی اول در ارتفاع حدود ۸ متری از پای برج
• کتیبه‌ی دوم در قسمت بالایی بدنه، درست زیر گنبد مخروطی
• خط به کار رفته در این کتیبه‌ها، خط کوفی ساده و بدون تزئینات اضافی است. حروف به صورت برجسته و خوانا نوشته شده‌اند و حاشیه‌ای مستطیلی شکل از آجر دور آن‌ها را گرفته است. این سادگی خط، با معماری کلی برج که بر استحکام و سادگی تأکید دارد، همخوانی دارد.
•  متن کتیبه‌ها به نثر مُسَجَّع (نثری آهنگین و موزون) نوشته شده و شامل موارد زیر است:نام بانی بنا: قابوس بن وشمگیر (چهارمین امیر زیاری)
• تاریخ شروع ساخت بنا: سال ۳۹۷ هجری قمری
• عباراتی در مدح قابوس و اشاره به هدف از ساخت بنا (که احتمالاً آرامگاه او بوده است)
• کتیبه‌های گنبد قابوس از چند جهت اهمیت دارند:تاریخ‌گذاری دقیق: این کتیبه‌ها تاریخ دقیق شروع ساخت بنا را مشخص می‌کنند و به تعیین قدمت آن کمک می‌کنند.
• نام قابوس بن وشمگیر در کتیبه‌ها ذکر شده و به ما نشان می‌دهد که این بنا به دستور او ساخته شده است.
• خط کوفی به کار رفته در کتیبه‌ها، نمونه‌ای از هنر خوشنویسی در دوره اسلامی است و ارزش هنری بنا را افزایش می‌دهد.
•  متن کتیبه‌ها اطلاعاتی درباره‌ی دوره‌ی زیاریان و شخصیت قابوس بن وشمگیر ارائه می‌دهد.

عکس های قدیمی میل گنبد و دلایل میل خواندن این اثر

در واقع به بناهایی مانند گنبد قابوس میل می گویند. برج هایی که برای راهنمایی کاروان ها قرار می گرفت و وظیفه اش نشان دادن راه بود. اما دلیل تفاوت برج قابوس چیست؟ این محل مقبره قابوس است.  مورخان قدیمی از جمله «ابونصر محمد عُتبی»، «ابوالفضل بیهقی»، «عبدالکریم سمعانی» و «ابن‌اسفندیار»این مکان را آرامگاه وی دانسته اند. اما تاکنون نشانی از قبر قابوس در آن یافت نشده است.

اب عمرانی در حدود 900 سال پیش در کتابش آورده که جنازه قابوس را در تابوتی که از جنس شیشه بود گذاشته بودند و آن را با زنجیری از داخل گنبد آویزان کرده بودند. اما فارغ از این موضوع شاهان فقط مقبره را محل دفنشان نمی دانستند و آن را نمادی از پیشرفت و رشد علوم مختلف در حیاطشان می دیدند. به این ترتیب عظمت سلطنتشان را نشان می دادند.

برج قابوس چند ساله است

همانطور که در کتیبه روی دیواره گنبد قابوس نوشته شده است این بنا در سال سیصد و نود و هفت  هجری قمری مصادف با سال سیصد و هفتاد و پنج هجری خورشیدی ساخته شده است.

علت انعکاس صدا در برج قابوس

این بنا از طراحی خاصی بهره می برد؛ این طراحی دلیل انعکاس صدا در برج قابوس است. با ما همراه باشید تا از شگفتی های این اثر برایتان بیشتر بگوییم.

در حقیقت پی بنا از روی زمین سفت آغاز شده و تا ارتفاع 15 میتری با آجر انجام شده است. در درون پای بست سردابی درست شده بود که پاکار تاق آن هنوز وجود دارد اما متاسفانه بر اثر کاوش های غیر اصولی کسانی که در پی گنج بودن کف این اثر از بین رفته است.

بدنه گرد بیرونی گنبد قابوس 10 دندانه دارد که زاویه 90 درجه دارند. این نمادی از ستاره ده پر است. این دندانه ها در فاصله های یکسانی از یکدیگر قرار دارند که نشان از دقت معماران آن زمان با وجود نبود امکانات اندازه گیری درست است.

بنا از بخش پای بست شروع می شود و تا زیر سقف گنبدی ادامه دارد. در میان این دندانه ها با کوهی از آجر پر شده. این دندانه ها به غیر از درب ورودی با هم ۱٫۳۴ متر فاصله دارند.

در واقع قطر داخلی گنبد کابوس به طول 9 متر و 70 سانتی متر است و قطر آن از کف ترک‌ها به بلندای ۱۴ متر و ۶۶ سانتی‌متر و بلندای قطر آن از بالای ترک‌ها یا به گفته‌ای قطر پای‌بست آن ۱۷ متر و ۶ سانتی‌متر است. در وواقع گنبد قابوس یک سازه مخروطی است و در ارتفاع 37 متری گنبد قابوس شکل مخروطی بنای برج تکمیل می شود. این موضوع علت انعکاس صدا در این گنبد است.

برج اجری گنبد

برج آجری گنبد با ارتفاع 18 متری شکلی مخروطی دارد.در بخش شرقی بنده روزنه ای ایجاد گردیده به ارتفاع یک متر و 60 سانتی مترگستره روزنه در بخش بالایی ۷۳ ، در میانه ۷۵ و در پایین ۸۰ سانتی متر است. در بخش جنوبی آن یک ورودی قرار دارد که 1 متر و نیم پهنا و 5 متر و 55 سانتی ارتفاع دارد.داخل طاق نیم گرد سردر آن مقرنسی دیده می شود. مقرنسی که ساده طراحی شده ولی زیبا است و نمادی از مقرنس سازی در معماری اسلامی است.

ممکن است این مقرنس ساده و زیبا بعدها به این اثر اضافه شده باشد.  و شاید در دوران پس از ساخت گنبد قابوس آن را مورد مرمت قرار داده باشند.

در همین زمینه  ویلسن آمریکایی به نمایندگی از دانشگاه پنسیلوانیا به ایران آمده است و به بازدید از این اثر پرداخته. او پژوهشی در خصوص این بنا داشته و در خصوص آن نوشته است: بالای در، درون نیم گرد ورودی گیلویی مقرنسی است که در گام‌های نخستین پیشرفت می‌باشد و این یکی از نمونه‌های آراستن بنا است که از پایه‌های یک معماری که پستر اهمیت پیدا کرده‌است. دو سو نگاشته کوفی، به صورت کمربندی، بدنه را آرایش کرده‌است که یک سوی آن در ۸ متری پای آن و دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی است. گونه نوشته کوفی نگاشته‌ها ساده و آجری است و الفبای آن آرایش ندارند. برجسته و خواناست و دورادور آن‌ها قاب مستطیلی شکلی است از آجر.

کاربری برج گنبد قابوس

در مورد کاربری اصلی برج گنبد قابوس، نظرات و فرضیه‌های مختلفی وجود دارد، اما به طور کلی دو نظریه اصلی مطرح است:

۱. آرامگاه قابوس بن وشمگیر

این نظریه رایج‌ترین و محتمل‌ترین کاربری برج است. بر اساس این نظریه، گنبد قابوس به عنوان آرامگاه قابوس بن وشمگیر، پادشاه زیاری، ساخته شده است. دلایل این نظریه عبارتند از:

کتیبه‌های برج: متن کتیبه‌های موجود در برج، به طور مستقیم به نام قابوس بن وشمگیر و تاریخ ساخت بنا اشاره دارد و این موضوع نشان می‌دهد که بنا به دستور او ساخته شده است.
سنت تدفین در برج‌ها: در برخی از فرهنگ‌های باستانی، ساخت برج به عنوان آرامگاه پادشاهان و بزرگان مرسوم بوده است.
شکل و ساختار بنا: ساختار بنا به گونه‌ای است که فضای داخلی آن شبیه به یک سرداب است و این می‌تواند نشانه‌ای از کاربری آرامگاهی آن باشد.
برخی روایات نیز اشاره دارند که جسد قابوس در تابوتی شیشه‌ای از سقف برج آویزان بوده است، اما هیچ مدرک قطعی برای اثبات این موضوع وجود ندارد و بیشتر به افسانه شبیه است.

۲. برج دیدبانی و راهنمایی

نظریهٔ دیگری نیز وجود دارد که گنبد قابوس علاوه بر کاربری آرامگاهی، به عنوان یک برج دیدبانی و راهنمایی برای مسافران و کاروان‌ها نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است. دلایل این نظریه عبارتند از:

ارتفاع زیاد برج: ارتفاع زیاد برج باعث می‌شده که از فواصل دور نیز قابل مشاهده باشد و به عنوان یک علامت راهنما برای مسافران عمل کند.
موقعیت جغرافیایی: قرارگیری برج در دشت گرگان، که در گذشته مسیر عبور کاروان‌ها بوده، می‌تواند این نظریه را تقویت کند.
برخی دیگر نیز معتقدند که این برج برای اهداف دیگری مانند موارد زیر نیز کاربرد داشته است:

رصدخانه: برخی بر این باورند که با توجه به دانش بالای ریاضی و نجوم در آن دوران، این برج می‌توانسته به عنوان رصدخانه نیز مورد استفاده قرار گیرد.
پیام‌رسانی: گفته می‌شود از این برج برای پیام‌رسانی به مناطق دورتر با استفاده از آتش یا نور استفاده می‌شده است.

نمایش ستون کیهان

برخی از پژوهشگران، سبک معماری خاص و وجود پره‌های مثلثی آجری در بدنهٔ برج گنبد قابوس را بازتاب‌دهندهٔ مفاهیم و معانی اساطیری می‌دانند. به باور این گروه، گنبد قابوس نمونه‌ای از یک الگوی کلی در معماری به شمار می‌رود که با عنوان «ستون کیهان» شناخته می‌شود و نمادی از محور عالم و ارتباط بین آسمان و زمین را به نمایش می‌گذارد. این تفسیر، برج را نه فقط یک بنای فیزیکی، بلکه نمادی از نظم کیهانی و جایگاه انسان در آن می‌داند.

نشان پادشاهی و جاودانگی

گروهی از کارشناسان نیز بر این باورند که برج‌های یادبود پادشاهان، ابزاری برای جاودانگی نام و یاد آن‌ها بوده‌اند. از این دیدگاه، هدف اصلی از ساخت چنین بنای باشکوه و عظیمی، نمایش قدرت، ثروت و هنر قابوس بن وشمگیر بوده است. آن‌ها معتقدند ویژگی‌های منحصربه‌فرد این برج، همچون ارتفاع زیاد، معماری خاص و استفاده از مصالح مرغوب، به منظور یادآوری شکوه و جلال دوران سلطنت این پادشاه و ثبت نام او در تاریخ ساخته شده است. به عبارت دیگر، گنبد قابوس نه تنها آرامگاه، بلکه نمادی از اقتدار و عظمت پادشاهی قابوس نیز بوده است.

در واقع، این دو تفسیر لزوماً در تضاد با یکدیگر نیستند و می‌توانند مکمل هم باشند. به این معنا که گنبد قابوس هم می‌تواند نمادی از مفاهیم اساطیری و کیهانی باشد و هم به عنوان نمادی از قدرت و جاودانگی نام پادشاه سازنده‌اش عمل کند.

افسانه های برج گنبد کاووس

در کنار بررسی‌های علمی و تاریخی درباره برج گنبد قابوس، افسانه‌های محلی و داستان‌های شفاهی نیز درباره این بنای باشکوه وجود دارد که در بین مردم منطقه رواج داشته و سینه‌به‌سینه منتقل شده‌اند. این افسانه‌ها، اگرچه پایه و اساس تاریخی قوی ندارند، اما به جذابیت و رمز و راز این بنا افزوده‌اند و نشان از اهمیت آن در فرهنگ عامه دارند. در اینجا به برخی از این افسانه‌ها اشاره می‌کنیم:

تابوت معلق قابوس: یکی از مشهورترین افسانه‌ها، مربوط به نحوه دفن قابوس بن وشمگیر است. گفته می‌شود که جسد او را در تابوتی شیشه‌ای قرار داده و با زنجیرهایی از سقف برج آویزان کرده بودند تا همواره در دید مردم باشد. این افسانه، اگرچه بسیار جذاب است، اما هیچ مدرک تاریخی یا باستان‌شناسی برای تأیید آن وجود ندارد و بیشتر به داستانی خیالی شبیه است. احتمالاً این افسانه به دلیل ارتفاع زیاد برج و شکل خاص آن شکل گرفته است.
وجود گنج‌های پنهان: از آنجا که گنبد قابوس بنایی باشکوه و متعلق به یک پادشاه قدرتمند بوده، افسانه‌های زیادی درباره وجود گنج‌های پنهان در داخل یا زیر آن وجود دارد. این افسانه‌ها باعث شده تا در طول تاریخ، افرادی به طمع یافتن گنج، اقدام به حفاری در اطراف و داخل برج کنند که آسیب‌های جدی به بنا وارد کرده است.
ارتباط با ستاره‌ها و آسمان: برخی از داستان‌ها، برج گنبد قابوس را به عنوان رصدخانه‌ای باستانی یا مکانی برای ارتباط با آسمان و نیروهای ماورایی معرفی می‌کنند. این افسانه‌ها، تحت تأثیر شکل ظاهری برج و ارتفاع زیاد آن و همچنین دانش بالای ریاضی و نجوم در دوره اسلامی شکل گرفته‌اند.
نفرین برج: برخی از مردم محلی بر این باورند که برج گنبد قابوس نفرین‌شده است و هر کسی که به آن آسیب برساند یا قصد تخریب آن را داشته باشد، دچار بدشانسی و مصیبت خواهد شد. این باور احتمالاً به منظور حفظ و حراست از بنا در طول تاریخ شکل گرفته است.
داستان‌های مربوط به ساخت برج: داستان‌های مختلفی درباره نحوه ساخت برج و چگونگی انتقال مصالح به ارتفاع زیاد وجود دارد. برخی از این داستان‌ها، به کمک نیروهای ماورایی یا استفاده از روش‌های خارق‌العاده اشاره دارند.

«میل» یا «منار»

در ایران باستان، برای راهنمایی مسافران در مسیرها و جاده‌ها، سازه‌های برج‌مانندی به نام «میل» یا «منار» بنا می‌شد. این واژه‌ها به معنای «محل نور» و «جای آتش» هستند. این برج‌ها علاوه بر کاربرد راهنمایی در جاده‌ها، در شهرها نیز برای تعیین موقعیت بخش‌های اصلی شهر ساخته می‌شدند و معمولاً سازه‌هایی مستقل با تزئینات ساده بودند.

کاربرد اصلی این برج‌ها، روشن کردن آتش در بخش بالایی (تاج) آن‌ها بود تا در شب‌های تاریک و یا روزهای مه‌آلود، مسیر و مقصد برای مسافران قابل تشخیص باشد. ساخت این برج‌های راهنما که در گذشته با نام‌های «چراغ‌دان» و «چراغ‌پایه» نیز شناخته می‌شدند، از دوران پیش از اسلام رایج بوده، اما در سده‌های چهارم تا ششم هجری قمری، ساخت آن‌ها به اوج خود رسید.

علاوه بر راهنمایی، کارکردهای دیگری نیز برای این برج‌ها ذکر شده است. از جملهٔ این کاربردها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

پیام‌رسانی: از طریق روشن کردن آتش در برج‌ها، پیام‌ها به مناطق دورتر مخابره می‌شد.
آتشگاه (در دوره ساسانی): در دورهٔ ساسانی، این برج‌ها نوعی آتشگاه محسوب می‌شدند و نگهداری آتش بر عهدهٔ موبدان بود.
کاربردهای نجومی: با توجه به ارتفاع و شکل هندسی این برج‌ها، احتمالاً از آن‌ها برای مقاصد نجومی و رصد ستارگان نیز استفاده می‌شده است.
در ایران حدود ۳۰ میل باقی مانده که قدیمی‌ترین آن‌ها، «میل اژدها» در غرب نورآباد ممسنی و متعلق به دورهٔ اشکانیان است. این میل، برجی هفت متری است که در بالای آن آتش‌دانی سنگی دیده می‌شود.

ساختار میل‌ها معمولاً از پنج بخش اصلی تشکیل می‌شد:

• پایه یا سکو: پلانِ مربعی یا چندضلعی که بدنهٔ اصلی برج (ساقه) روی آن قرار می‌گرفت. این پایه به دلیل ارتفاع زیاد برج‌ها و سطح اتکای کم، نقش حیاتی در پایداری آن‌ها داشت و با دقت زیادی ساخته می‌شد.
• ساقه: بدنهٔ اصلی برج که معمولاً به شکل مربعی یا استوانه‌ای بود.
• راس: مهم‌ترین بخش میل که محل روشن کردن و نگهداری آتش بود. شکل آن بسته به شکل ساقه، مربع، دایره یا هشت‌ضلعی بود. راس‌ها معمولاً دارای یک یا چند روزنه برای خروج نور آتش بودند.
• سرپوش: سقفی که از آتش در برابر عوامل جوی محافظت می‌کرد و اشکال مختلفی داشت.
• پلکان: پلکانی برای دسترسی متصدیان نگهداری آتش به بخش بالایی برج. این پلکان از طریق دری به بیرون راه داشت که به دلایل امنیتی، در ارتفاع قابل توجهی از سطح زمین قرار می‌گرفت. برخی از میل‌ها مانند منارگار اصفهان، دارای دو پلکان مارپیچ و کاملاً مجزا بودند.
  یکی از مشهورترین و شاخص‌ترین میل‌های ایران، گنبد قابوس است که از جاذبه‌های شهر گنبد کاووس در استان گلستان به شمار می‌رود.

میزان بازدید از گنبد قابوس در چقدر است؟

بر اساس اطلاعاتی که مدیر کل میراث فرهنگی استان گلستان بیان داشته است؛ برج گنبد قابوس دارای بیشترین گردشگر در استان گلستان است.

این برج  سالیانه نزدیک به 1 میلیون بازدید کننده دارد و پر بازدیدترین اثر تاریخی استان گلستان است.

ثبت جهانی گنبد قابوس

این بنا در همایش سی و ششم یونسکو در زمره میراث جهانی ثبت گردید.

فاصله گرگان تا گنبد قابوس

شهر گنبد از گرگان حدود 95 کیلومتر فاصله دارد. این فاصله را می توانید با سرعت میانگین 80 کیلومتر بر ساعت در حدود یک ساعت 20 دقیقه طی کنید.

در طی این مسیر چند پارک جنگلی در مسیر خود می توانید ببینید.مکان هایی که در این این مسیر می بینید جاده پارک جنگلی توسکستان، روستای قرن آباد و تورنگ تپه، فاضل آباد، علی آباد کتول، خا ببین، دلند، آزاد شهر، نگین شهر هستند که هر کدام زیبایی خاصی دارند.

فاصله تهران تا گنبد کاووس، حدودا ۵۰۰ کیلو‌متر است. برای طی این مسیر طولانی، اگر سرعت وسیله‌ی نقلیه را ۸۰ کیلو‌متر بر ساعت فرض کنیم، می‌توان تقریبا طی مدت ۶ ساعت و ۲۰ دقیقه به شهر زیبا و تاریخی گنبد کاووس رسید.

فاصله تهران تا گنبد کاووس چند کیلو‌متر است؟

اگر قصد رفتن به گنبد کاوس از تهران را دارید می توانید از 2 مسیر به هدف خود برسید. شما می توانید با خودرو از مسیری 502 کیلومتری را طی کنید. این جاده از مسیر تهران به فیروزکوه آغاز می شود. در ادامه مسیر شما از شهرهای کردکوی، گرگان، علی آباد و آزاد شهر بگذرید. بعد از آن باید به جاده شیرگاه قائمشهر رفته و به ساری بروید. از آنجا مسیری هموار و تقریبا 2 ساعته تا گرگان دارید.بعد از این شهر هم در مسیر گرگان گنبد به راه خود ادامه دهید.

جاذبه های دینی بین تهران تا گنبد کاووس

گنبد کاووس شهری است در سال 1305 و در دوران پهلوی ساخته شده است.  در واقع شهر اصلی گنبد که پایتخت قابوس بوده در حمله مغولها به ایران کاملا ویران شده و و شهر فعلی نوسط کارشناسان آلمانی با برنامه ریزی شهرسازی مدرن ساخته شده است.

روستا‌ی سنگ‌چال

بازارچه ساحلی بندر ترکمن

مجموعه‌ی تاریخی عباس‌آباد

شرایط بازدید از گنبد کاووس

• برای بازدید از گنبد کاووس در سال ۱۳۹۸ باید بلیط ورودی به مبلغ ۵۰۰۰ تومان تهیه کنید.
• گنبد کاووس تابستان‌های گرم و شرجی دارد و بهترین زمان بازدید از این برج زیبا از اوایل پاییز تا اوایل بهار است.
• برج گنبد قابوس در سه سال اخیر تحت مرمت بوده است.
• به‌منظور رفاه حال گردشگران، محوطه‌ اطراف بنای گنبد قابوس به‌عنوان باغ ملی (پارک قابوس) در نظر گرفته شده و عملیات زیباسازی و چمن‌کاری تپه‌
• مصنوعی، درخت‌کاری و سنگ‌فرش محوطه روی آن صورت گرفته است.
• ساعت بازدید از این بنا در ۶ ماه اول سال از ساعت ۸:۳۰ تا ۲۰ و در ۶ ماه دوم از ساعت ۸:۳۰ تا ۱۹ است.
• بخشی در محوطه این اثر تاریخی وجود دارد که می‌توانید لباس ترکمنی بپوشید و عکس یادگاری بگیرید.
• پس از بازدید از گنبد کاووس می‌توانید به موزه فرش گنبد سر بزنید که در نزدیکی این بنا قرار دارد.

انتهای مطلب